Program Biologia

Porogram dydaktyczny wymagany przez CKE na egzaminie maturalnym - obowiazujący do 2025
BIOLOGIA
Ogólnie rzecz ujmując podstawa programowa jest rozbita na dwa piony podstawowy (dla uczniów bez rozszerzonej biologii) i rozszerzony. Na maturze zaś obowiązuje oczywiście cały zakres. Ten zaś można ująć według poniższych działów:
Dział I. Chemizm życia.
1. Składniki nieorganiczne. Uczeń:
- przedstawia znaczenie biologiczne makroelementów, w tym pierwiastków biogennych;
- przedstawia znaczenie biologiczne wybranych mikroelementów (Fe, J, Cu, Co, F);
- wyjaśnia rolę wody w życiu organizmów w oparciu o jej właściwości fizyczne i chemiczne.
2. Składniki organiczne. Uczeń:
- przedstawia budowę węglowodanów (uwzględniając wiązania glikozydowe α, β); rozróżnia monosacharydy (glukoza, fruktoza, galaktoza, ryboza, deoksyryboza), disacharydy (sacharoza, laktoza, maltoza), polisacharydy (skrobia, glikogen, celuloza, chityna) i określa znaczenie biologiczne węglowodanów, uwzględniając ich właściwości fizyczne i chemiczne; planuje oraz przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność monosacharydów i polisacharydów w materiale biologicznym;
- przedstawia budowę białek (uwzględniając wiązania peptydowe); rozróżnia białka proste i złożone; opisuje strukturę I-, II-, III- i IV-rzędową białek; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność białek w materiale biologicznym; przedstawia wpływ czynników fizycznych i chemicznych na białko (zjawisko koagulacji i denaturacji); określa biologiczne znaczenie białek (albuminy, globuliny, histony, kolagen, keratyna, fibrynogen, hemoglobina, mioglobina); przeprowadza obserwacje wpływu wybranych czynników fizycznych i chemicznych na białko;
- przedstawia budowę lipidów (uwzględniając wiązania estrowe); rozróżnia lipidy proste i złożone; przedstawia właściwości lipidów oraz określa ich znaczenie biologiczne; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność lipidów w materiale biologicznym;
- porównuje skład chemiczny i strukturę cząsteczek DNA i RNA, z uwzględnieniem rodzajów wiązań występujących w tych cząsteczkach; określa znaczenie biologiczne kwasów nukleinowych.
Dział II Komórka. Uczeń:
- rozpoznaje elementy budowy komórki eukariotycznej na preparacie mikroskopowym, na mikrofotografii, rysunku lub na schemacie;
- wykazuje związek budowy błony biologicznej z pełnionymi przez nią funkcjami;
- rozróżnia rodzaje transportu do i z komórki (dyfuzja prosta i wspomagana, transport aktywny, endocytoza i egzocytoza);
- wyjaśnia rolę błony komórkowej i tonoplastu w procesach osmotycznych; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wpływ roztworów o różnym stężeniu na zjawisko osmozy;
- przedstawia budowę jądra komórkowego i jego rolę w funkcjonowaniu komórki;
- opisuje budowę rybosomów, ich powstawanie i pełnioną funkcję oraz określa ich w komórce;
- przedstawia błony wewnątrzkomórkowe jako zintegrowany system strukturalno-funkcjonalny oraz określa jego rolę w kompartmentacji komórki;
- opisuje budowę mitochondriów i plastydów ze szczególnym uwzględnieniem chloroplastów; dokonuje obserwacji mikroskopowych plastydów w materiale biologicznym;
- przedstawia argumenty przemawiające za endosymbiotycznym pochodzeniem mitochondriów i chloroplastów;
- wykazuje związek budowy ściany komórkowej z pełnioną funkcją oraz wskazuje grupy organizmów, u których ona występuje;
- przedstawia znaczenie wakuoli w funkcjonowaniu komórki roślinnej;
- przedstawia znaczenie cytoszkieletu w ruchu komórek, transporcie wewnątrzkomórkowym, podziałach komórkowych oraz stabilizacji struktury komórki; dokonuje obserwacji mikroskopowych ruchów cytoplazmy w komórkach roślinnych;
- wykazuje różnice w budowie komórki prokariotycznej i eukariotycznej;
- wykazuje różnice w budowie komórki roślinnej, grzybowej i zwierzęce.
Dział III Energia i metabolizm.
1. Podstawowe zasady metabolizmu. Uczeń:
- wyjaśnia na przykładach pojęcia szlaku i cyklu metabolicznego;
- porównuje istotę procesów anabolicznych i katabolicznych oraz wykazuje, że są ze sobą powiązane.
2. Przenośniki energii oraz protonów i elektronów w komórce. Uczeń:
- wykazuje związek budowy ATP z jego rolą biologiczną;
- przedstawia znaczenie NAD+, FAD, NADP+ w procesach utleniania i redukcji.
3. Enzymy. Uczeń:
- przedstawia charakterystyczne cechy budowy enzymu;
- wyjaśnia, na czym polega swoistość substratowa enzymu oraz opisuje katalizę enzymatyczną;
- przedstawia sposoby regulacji aktywności enzymów (aktywacja, inhibicja);
- wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego jako sposobu regulacji przebiegu szlaków metabolicznych;
- wyjaśnia wpływ czynników fizycznych i chemicznych (temperatury, pH, stężenia substratu) na przebieg katalizy enzymatycznej; planuje i przeprowadza doświadczenie badające wpływ różnych czynników na aktywność enzymów (katalaza, proteinaza).
4. Fotosynteza. Uczeń:
- wykazuje związek budowy chloroplastu z przebiegiem procesu fotosyntezy;
- przedstawia rolę barwników i fotosystemów w procesie fotosyntezy;
- analizuje na podstawie schematu przebieg fazy zależnej od światła oraz fazy niezależnej od światła; wyróżnia substraty i produkty obu faz; wykazuje rolę składników siły asymilacyjnej w fazie niezależnej od światła;
- wyjaśnia mechanizm powstawania ATP w procesie chemiosmozy w chloroplaście;
- porównuje na podstawie schematu fotofosforylację cykliczną i niecykliczną.
5. Pozyskiwanie energii użytecznej biologicznie. Uczeń:
- wykazuje związek budowy mitochondrium z przebiegiem procesu oddychania komórkowego;
- analizuje na podstawie schematu przebieg glikolizy, reakcji pomostowej i cyklu Krebsa, wyróżnia substraty i produkty tych procesów;
- przedstawia, na czym polega fosforylacja substratowa;
- wyjaśnia mechanizm powstawania ATP w procesie chemiosmozy w mitochondriach (fosforylacja oksydacyjna);
- porównuje drogi przemiany pirogronianu w fermentacji alkoholowej, mleczanowej i w oddychaniu tlenowym;
- wyjaśnia, dlaczego utlenianie substratu energetycznego w warunkach tlenowych dostarcza więcej energii niż w warunkach beztlenowych;
- analizuje na podstawie schematu przebieg utleniania kwasów tłuszczowych, syntezy kwasów tłuszczowych, glukoneogenezy, glikogenolizy i wykazuje związek tych procesów z pozyskiwaniem energii przez komórkę.
Dział IV Podziały komórkowe. Uczeń:
- przedstawia organizację materiału genetycznego w komórce;
- wyjaśnia mechanizm replikacji DNA, z uwzględnieniem roli enzymów (helikaza, prymaza, polimeraza DNA, ligaza);
- opisuje cykl komórkowy, z uwzględnieniem zmian ilości DNA w poszczególnych jego etapach; uzasadnia konieczność replikacji DNA przed podziałem komórki;
- opisuje przebieg kariokinezy podczas mitozy i mejozy;
- rozpoznaje (na preparacie mikroskopowym, na schemacie, rysunku, mikrofotografii) poszczególne etapy mitozy i mejozy;
- porównuje przebieg cytokinezy w komórkach roślinnych i zwierzęcych;
- przedstawia znaczenie mitozy i mejozy w zachowaniu ciągłości życia na Ziemi;
- wyjaśnia znaczenie procesu crossing-over i niezależnej segregacji chromosomów jako źródeł zmienności rekombinacyjnej i różnorodności biologicznej;
- przedstawia apoptozę jako proces warunkujący prawidłowy rozwój i funkcjonowanie organizmów wielokomórkowych.
Dział V. Budowa i fizjologia człowieka. (Występuje w ramach programu podstawowego - jednak część zagadnień będzie wymagane w przypadku rozszerzenia później)
1. Podstawowe zasady budowy i funkcjonowania organizmu człowieka. Uczeń:
- rozpoznaje tkanki zwierzęce na preparacie mikroskopowym, na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;
- wykazuje związek budowy narządów z pełnioną przez nie funkcją;
- przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy narządami w obrębie układu;
- przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy układami narządów w obrębie organizmu;
- przedstawia mechanizmy warunkujące homeostazę (termoregulacja, osmoregulacja, stałość składu płynów ustrojowych, ciśnienie krwi, rytmy dobowe).
2. Odżywianie się. Uczeń:
- przedstawia rolę nieorganicznych i organicznych składników pokarmowych w odżywianiu, w szczególności białek pełnowartościowych i niepełnowartościowych, NNKT, błonnika, witamin;
- przedstawia związek budowy odcinków przewodu pokarmowego z pełnioną przez nie funkcją;
- przedstawia rolę wydzielin gruczołów i komórek gruczołowych w obróbce pokarmu;
- przedstawia proces trawienia poszczególnych składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka; planuje i przeprowadza doświadczenie sprawdzające warunki trawienia skrobi;
- wyjaśnia rolę mikrobiomu układu pokarmowego w funkcjonowaniu organizmu;
- przedstawia proces wchłaniania poszczególnych produktów trawienia składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym;
- przedstawia rolę wątroby w przemianach substancji wchłoniętych w przewodzie pokarmowym;
- przedstawia rolę ośrodka głodu i sytości w przyjmowaniu pokarmu;
- przedstawia zasady racjonalnego żywienia;
- przedstawia zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia) i przewiduje ich skutki zdrowotne;
- podaje przyczyny (w tym uwarunkowania genetyczne) otyłości oraz sposoby jej profilaktyki;
- przedstawia znaczenie badań diagnostycznych (gastroskopia, kolonoskopia, USG, próby wątrobowe, badania krwi i kału) w profilaktyce i leczeniu chorób układu pokarmowego, w tym raka żołądka, raka jelita grubego, zespołów złego wchłaniania, choroby Crohna.
3. Odporność. Uczeń:
- rozróżnia odporność wrodzoną (nieswoistą) i nabytą (swoistą) oraz komórkową i humoralną;
- opisuje sposoby nabywania odporności swoistej (czynny i bierny);
- przedstawia narządy i komórki układu odpornościowego;
- przedstawia rolę mediatorów układu odpornościowego w reakcji odpornościowej (białka ostrej fazy, cytokiny);
- wyjaśnia, na czym polega zgodność tkankowa i przedstawia jej znaczenie w transplantologii;
- wyjaśnia istotę konfliktu serologicznego i przedstawia znaczenie podawania przeciwciał anty-Rh;
- analizuje zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego (nadmierna i osłabiona odpowiedź immunologiczna) oraz podaje sytuacje wymagające immunosupresji (przeszczepy, alergie, choroby autoimmunologiczne).
4. Wymiana gazowa i krążenie. Uczeń:
- wykazuje związek między budową i funkcją elementów układu oddechowego człowieka;
- przedstawia warunki umożliwiające i ułatwiające dyfuzję gazów przez powierzchnię wymiany gazowej płuc;
- wyjaśnia mechanizm wentylacji płuc;
- opisuje wymianę gazową w tkankach i płucach uwzględniając powinowactwo hemoglobiny do tlenu w różnych warunkach pH i temperatury krwi oraz ciśnienia parcjalnego tlenu w środowisku zewnętrznym; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące różnice w zawartości dwutlenku węgla w powietrzu wdychanym i wydychanym;
- analizuje wpływ czynników zewnętrznych na funkcjonowanie układu oddechowego (tlenek węgla, pyłowe zanieczyszczenie powietrza, dym tytoniowy, smog);
- przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu oddechowego (RTG klatki piersiowej, spirometria, bronchoskopia);
- przedstawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych;
- wyjaśnia na podstawie schematu proces krzepnięcia krwi;
- wykazuje związek między budową i funkcją naczyń krwionośnych;
- przedstawia budowę serca oraz krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym;
- przedstawia automatyzm pracy serca;
- wykazuje związek między stylem życia i chorobami układu krążenia (miażdżyca, zawał mięśnia sercowego, choroba wieńcowa serca, nadciśnienie tętnicze, udar, żylaki); przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu krążenia (EKG, USG serca, angiokardiografia, badanie Holtera, pomiar ciśnienia tętniczego, badania krwi);
- przedstawia funkcje elementów układu limfatycznego i przedstawia rolę limfy.
5. Wydalanie i osmoregulacja. Uczeń:
- przedstawia związek między budową i funkcją narządów układu moczowego;
- przedstawia istotę procesu wydalania oraz wymienia substancje, które są wydalane z organizmu;
- określa na podstawie analizy schematu przebiegu cyklu mocznikowego substraty i produkty tego procesu; przedstawia znaczenie tego procesu w utrzymaniu homeostazy organizmu;
- przedstawia proces tworzenia moczu oraz wyjaśnia znaczenie regulacji hormonalnej w tym procesie;
- analizuje znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu moczowego (badania moczu, USG jamy brzusznej, urografia);
- przedstawia dializę jako metodę postępowania medycznego przy niewydolności nerek.
6. Regulacja hormonalna. Uczeń:
- rozróżnia hormony steroidowe i niesteroidowe;
- podaje lokalizacje gruczołów dokrewnych i wymienia hormony przez nie produkowane;
- wyjaśnia, w jaki sposób koordynowana jest aktywność układów hormonalnego i nerwowego (nadrzędna rola podwzgórza i przysadki);
- wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego na osi podwzgórze – przysadka – gruczoł (hormony tarczycy, kory nadnerczy i gonad);
- przedstawia antagonistyczne działanie hormonów na przykładzie regulacji poziomu glukozy i wapnia we krwi;
- wyjaśnia rolę hormonów w reakcji na stres;
- przedstawia rolę hormonów w regulacji wzrostu, tempa metabolizmu i rytmu dobowego;
- przedstawia rolę hormonów tkankowych na przykładzie gastryny, erytropoetyny i histaminy;
- określa skutki niedoczynności i nadczynności gruczołów dokrewnych.
7. Regulacja nerwowa. Uczeń:
- wyjaśnia istotę powstawania i przewodzenia impulsu nerwowego; wykazuje związek między budową neuronu a przewodzeniem impulsu nerwowego;
- przedstawia działanie synapsy chemicznej uwzględniając rolę przekaźników chemicznych; podaje przykłady tych neuroprzekaźników;
- przedstawia drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym;
- porównuje rodzaje odruchów i przedstawia rolę odruchów warunkowych w procesie uczenia się;
- przedstawia budowę i funkcje mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów;
- przedstawia rolę autonomicznego układu nerwowego w utrzymaniu homeostazy oraz podaje lokalizacje ośrodków tego układu;
- wyróżnia rodzaje receptorów ze względu na rodzaj odbieranego bodźca; wykazuje związek pomiędzy lokalizacją receptorów w organizmie a pełnioną funkcją;
- przedstawia budowę oraz działanie oka i ucha; omawia podstawowe zasady higieny wzroku i słuchu;
- przedstawia budowę i rolę zmysłu smaku i węchu;
- wykazuje biologiczne znaczenie snu;
- wyjaśnia wpływ substancji psychoaktywnych, w tym dopalaczy, na funkcjonowanie organizmu;
- przedstawia wybrane choroby układu nerwowego (depresja, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, schizofrenia) oraz znaczenie ich wczesnej diagnostyki dla ograniczenia społecznych skutków tych chorób.
8. Poruszanie się. Uczeń:
- rozpoznaje rodzaje kości ze względu na ich kształt (długie, krótkie, płaskie, różnokształtne);
- rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) rodzaje połączeń kości i określa ich funkcje;
- rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) kości szkieletu osiowego, obręczy i kończyn;
- opisuje współdziałanie mięśni, ścięgien, stawów i kości w ruchu;
- przedstawia budowę mięśnia szkieletowego (filamenty aktynowe i miozynowe, miofibrylla, włókno mięśniowe, brzusiec mięśnia);
- wyjaśnia na podstawie schematu molekularny mechanizm skurczu mięśnia;
- przedstawia sposoby pozyskiwania ATP niezbędnego do skurczu mięśnia;
- przedstawia antagonizm i współdziałanie mięśni w wykonywaniu ruchów;
- wyjaśnia wpływ odżywiania się (w tym suplementacji) i aktywności fizycznej na rozwój oraz stan kości i mięśni człowieka;
- przedstawia wpływ substancji stosowanych w dopingu na organizm człowieka.
9. Skóra i termoregulacja. Uczeń:
- wykazuje związek między budową i funkcją skóry;
- przedstawia rolę skóry w syntezie prowitaminy D; wykazuje związek nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV z procesem starzenia się skóry oraz zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób i zmian skórnych.
10. Rozmnażanie i rozwój. Uczeń:
- przedstawia istotę rozmnażania płciowego;
- przedstawia budowę i funkcje narządów układu rozrodczego męskiego i żeńskiego;
- analizuje proces gametogenezy i wskazuje podobieństwa oraz różnice w przebiegu powstawania gamet męskich i żeńskich;
- przedstawia przebieg cyklu menstruacyjnego, z uwzględnieniem działania hormonów przysadkowych i jajnikowych w jego regulacji;
- przedstawia rolę syntetycznych hormonów (progesteronu i estrogenów) w regulacji cyklu menstruacyjnego;
- przedstawia przebieg ciąży, z uwzględnieniem funkcji łożyska i błon płodowych; analizuje wpływ czynników wewnętrznych i zewnętrznych na przebieg ciąży; wyjaśnia istotę i znaczenie badań prenatalnych;
- przedstawia wybrane choroby układu rozrodczego (rak szyjki macicy, rak jądra, rak jajnika, przerost gruczołu krokowego) oraz znaczenie ich wczesnej diagnostyki;
- przedstawia wybrane choroby przenoszone drogą płciową (kiła, rzeżączka, chlamydioza, rzęsistkowica, zakażenia HPV, grzybice narządów płciowych) oraz sposoby ich profilaktyki;
- przedstawia etapy ontogenezy, uwzględniając skutki wydłużającego się okresu starości.
Dział VI Zasady klasyfikacji i sposoby identyfikacji organizmów
- wnioskuje na podstawie analizy kladogramów o pokrewieństwie ewolucyjnym organizmów;
- rozróżnia na drzewie filogenetycznym grupy monofiletyczne, parafiletyczne i polifiletyczne; wykazuje, że klasyfikacja organizmów oparta jest na ich filogenezie;
- ustala przynależność gatunkową organizmu, stosując właściwy klucz do oznaczania organizmów; porządkuje hierarchicznie podstawowe rangi taksonomiczne.
Tu występują różnice miedzy podstawą a rozszerzeniem. Jednak aby cały zestaw wiedzy jaki jest niezbędny był w jednym miejscu, połączyliśmy wszystko w tym dziale - jako całość organiznów różnych.
Bakterie i archeowce. Uczeń:
- przedstawia budowę komórki prokariotycznej, z uwzględnieniem różnic w budowie ściany komórkowej bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych;
- wyjaśnia różnice między archeowcami i bakteriami; przedstawia znaczenie archeowców; przedstawia różnorodność form morfologicznych bakterii;
- przedstawia czynności życiowe bakterii: odżywianie (chemoautotrofizm, fotoautotrofizm, heterotrofizm); oddychanie beztlenowe (denitryfikacja, fermentacja) i tlenowe; rozmnażanie;
- wykazuje znaczenie procesów płciowych w zmienności genetycznej bakterii;
- przedstawia znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka, w tym wywołujących choroby człowieka (gruźlica, tężec, borelioza, salmonelloza, kiła, rzeżączka).
Grzyby. Uczeń:
- przedstawia różnorodność morfologiczną grzybów;
- przedstawia czynności życiowe grzybów: odżywianie, oddychanie i rozmnażanie; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące, że drożdże przeprowadzają fermentację alkoholową;
- porównuje na podstawie analizy schematów cykle życiowe grzybów (sprzężniaków, workowców i podstawczaków) i rozróżnia poszczególne fazy jądrowe (haplofaza, dikariofaza, diplofaza);
- przedstawia porosty jako organizmy symbiotyczne i wyjaśnia ich rolę jako organizmów wskaźnikowych;
- przedstawia drogi zarażenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez grzyby (grzybice skóry, narządów płciowych, płuc);
- przedstawia znaczenie grzybów, w tym porostów w przyrodzie i dla człowieka.
Protisty. Uczeń:
- przedstawia formy morfologiczne protistów;
- przedstawia czynności życiowe protistów: odżywianie, poruszanie się, rozmnażanie, wydalanie i osmoregulację; zakłada hodowlę protistów słodkowodnych i obserwuje wybrane czynności życiowe tych protistów;
- wykazuje związek budowy protistów ze środowiskiem i trybem ich życia (obecność aparatu ruchu, budowa błony komórkowej, obecność chloroplastów i wodniczek tętniących);
- analizuje na podstawie schematów przebieg cykli rozwojowych protistów i rozróżnia poszczególne fazy jądrowe;
- przedstawia drogi zarażenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez protisty (malaria, toksoplazmoza, lamblioza, czerwonka pełzakowa, rzęsistkowica);
- przedstawia znaczenie protistów (w tym prostitów fotosyntetyzujących i symbiotycznych) w przyrodzie i dla człowieka.
Różnorodność roślin.
Rośliny pierwotnie wodne. Uczeń:
- rozróżnia zielenice, krasnorosty i glaukocystofity;
- przedstawia znaczenie krasnorostów i zielenic w przyrodzie i dla człowieka.
Rośliny lądowe i wtórnie wodne. Uczeń:
- określa różnice między warunkami życia w wodzie i na lądzie;
- przedstawia na przykładzie rodzimych gatunków cechy charakterystyczne mchów, widłakowych, skrzypowych, paprociowych i nasiennych oraz na podstawie tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup;
- rozpoznaje tkanki roślinne na preparacie mikroskopowym (w tym wykonanym samodzielnie), na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;
- przedstawia znaczenie połączeń międzykomórkowych w tkankach roślinnych;
- wykazuje związek budowy morfologicznej i anatomicznej (pierwotnej i wtórnej) organów wegetatywnych roślin z pełnionymi przez nie funkcjami;
- przedstawia cechy budowy roślin, które umożliwiły im zasiedlenie środowisk lądowych;
- uzasadnia, że modyfikacje organów wegetatywnych roślin są adaptacją do różnych warunków środowiska i pełnionych funkcji;
- rozróżnia rośliny jednoliścienne i dwuliścienne, wskazując ich charakterystyczne cechy;
- przedstawia znaczenie roślin dla człowieka.
Gospodarka wodna i odżywianie mineralne roślin. Uczeń:
- wyjaśnia mechanizmy pobierania oraz transportu wody i soli mineralnych;
- planuje i przeprowadza obserwację pozwalającą na identyfikację tkanki przewodzącej wodę w roślinie; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące występowanie płaczu roślin;
- wykazuje związek zmian potencjału osmotycznego i potencjału wody z otwieraniem i zamykaniem szparek; planuje i przeprowadza doświadczenie porównujące zagęszczenie (mniejsze, większe) i rozmieszczenie (górna, dolna strona blaszki liściowej) aparatów szparkowych u roślin różnych siedlisk;
- wykazuje wpływ czynników zewnętrznych (temperatura, światło, wilgotność, ruchy powietrza) na bilans wodny roślin; planuje i przeprowadza doświadczenie określające wpływ czynników zewnętrznych na intensywność transpiracji; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące występowanie gutacji;
- opisuje wpływ suszy fizjologicznej na bilans wodny rośliny; planuje i przeprowadza doświadczenie określające wpływ stężenia roztworu glebowego na pobieranie wody przez rośliny;
- podaje dostępne dla roślin formy wybranych makroelementów (N, S);
- przedstawia znaczenie wybranych makro- i mikroelementów (N, S, Mg, K, P, Ca, Fe) dla roślin.
Odżywianie się roślin. Uczeń:
- określa drogi, jakimi do liści docierają substraty fotosyntezy;
- określa drogi, jakimi transportowane są produkty fotosyntezy;
- przedstawia adaptacje w budowie anatomicznej roślin do wymiany gazowej;
- przedstawia adaptacje anatomiczne i fizjologiczne roślin typu C4 i CAM do przeprowadzania fotosyntezy w określonych warunkach środowiska;
- analizuje wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na przebieg procesu fotosyntezy; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wpływ temperatury, natężenia światła i zawartości dwutlenku węgla na intensywność fotosyntezy;
- przedstawia udział innych organizmów (bakterie glebowe i symbiotyczne, grzyby) w pozyskiwaniu pokarmu przez rośliny.
Rozmnażanie i rozprzestrzenianie się roślin. Uczeń:
- wykazuje, porównując na podstawie schematów, przemianę pokoleń mchów, paprociowych, widłakowych, skrzypowych, nagonasiennych i okrytonasiennych, stopniową redukcję gametofitu;
- przedstawia sposoby bezpłciowego rozmnażania się roślin;
- przedstawia budowę kwiatów roślin nasiennych;
- wykazuje związek budowy kwiatu roślin okrytonasiennych ze sposobem ich zapylania;
- opisuje sposób powstawania gametofitów roślin nasiennych;
- opisuje proces zapłodnienia i powstawania nasion u roślin nasiennych oraz owoców u okrytonasiennych;
- wykazuje związek budowy owocu ze sposobem rozprzestrzeniania się roślin okrytonasiennych.
Wzrost i rozwój roślin. Uczeń:
- przedstawia budowę nasiona i rozróżnia nasiona bielmowe, bezbielmowe i obielmowe;
- przedstawia wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na proces kiełkowania nasion; planuje i przeprowadza doświadczenie określające wpływ wybranych czynników (woda, temperatura, światło, dostęp do tlenu) na proces kiełkowania nasion;
- planuje i przeprowadza obserwacje różnych typów kiełkowania nasion (epigeiczne i hypogeiczne) i wykazuje różnice między nimi;
- planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące rolę liścieni we wzroście i rozwoju siewki rośliny;
- określa rolę auksyn, giberelin, cytokinin, kwasu abscysynowego i etylenu w procesach wzrostu i rozwoju roślin; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wpływ etylenu na proces dojrzewania owoców;
- wykazuje związek procesu zakwitania roślin okrytonasiennych z fotoperiodem i temperaturą.
Reakcja na bodźce. Uczeń:
- przedstawia nastie i tropizmy jako reakcje roślin na bodźce (światło, temperatura, grawitacja, bodźce mechaniczne i chemiczne); planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące różnice fototropizmu korzenia i pędu; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące różnice geotropizmu
- korzenia i pędu; planuje i przeprowadza obserwację termonastii wybranych roślin;
- przedstawia rolę auksyn w ruchach wzrostowych roślin; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące rolę stożka wzrostu w dominacji wierzchołkowej u roślin
Różnorodność zwierząt. Uczeń:
- rozróżnia zwierzęta tkankowe i beztkankowe, dwuwarstwowe i trójwarstwowe, pierwouste i wtórouste; bezżuchwowce i żuchwowce; owodniowce i bezowodniowce; łożyskowe i bezłożyskowe; skrzelodyszne i płucodyszne; zmiennocieplne i stałocieplne; na podstawie drzewa filogenetycznego wykazuje pokrewieństwo między grupami zwierząt;
- wykazuje związek trybu życia zwierząt z symetrią ich ciała (promienista i dwuboczna);
- wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie gąbek, parzydełkowców, płazińców, wrotków, nicieni, pierścienic, mięczaków, stawonogów (skorupiaków, pajęczaków, wijów i owadów) i szkarłupni;
- wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie bezczaszkowców i kręgowców, a w ich obrębie krągłoustych, ryb, płazów, gadów, ssaków i ptaków; na podstawie tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup.
Funkcjonowanie zwierząt.
Podstawowe zasady budowy i funkcjonowania organizmu zwierzęcego. Uczeń:
- rozpoznaje tkanki zwierzęce na preparacie mikroskopowym, na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;
- przedstawia znaczenie połączeń międzykomórkowych w tkankach zwierzęcych;
- wykazuje związek budowy narządów z pełnioną przez nie funkcją;
- przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy narządami w obrębie układu;
- przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy układami narządów w obrębie organizmu;
- przedstawia mechanizmy warunkujące homeostazę (termoregulacja, osmoregulacja, stałość składu płynów ustrojowych, ciśnienie krwi, rytmy dobowe i sezonowe);
- wykazuje związek między wielkością, aktywnością życiową, temperaturą ciała, a zapotrzebowaniem energetycznym organizmu.
Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem struktur odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.
Odżywianie się. Uczeń:
- przedstawia adaptacje w budowie i funkcjonowaniu układów pokarmowych zwierząt do rodzaju pokarmu oraz sposobu jego pobierania,
- rozróżnia trawienie wewnątrzkomórkowe i zewnątrzkomórkowe u zwierząt,
- przedstawia rolę nieorganicznych i organicznych składników pokarmowych w odżywianiu człowieka, w szczególności białek pełnowartościowych i niepełnowartościowych, NNKT, błonnika, witamin,
- przedstawia związek budowy odcinków przewodu pokarmowego człowieka z pełnioną przez nie funkcją,
- przedstawia rolę wydzielin gruczołów i komórek gruczołowych w obróbce pokarmu,
- przedstawia proces trawienia poszczególnych składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka; planuje i przeprowadza doświadczenie sprawdzające warunki trawienia skrobi,
- wyjaśnia rolę mikrobiomu układu pokarmowego w funkcjonowaniu organizmu,
- przedstawia proces wchłaniania poszczególnych produktów trawienia składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka,
- przedstawia rolę wątroby w przemianach substancji wchłoniętych w przewodzie pokarmowym,
- przedstawia rolę ośrodka głodu i sytości w przyjmowaniu pokarmu przez człowieka,
- przedstawia zasady racjonalnego żywienia człowieka,
- przedstawia zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia) i przewiduje ich skutki zdrowotne,
- podaje przyczyny (w tym uwarunkowania genetyczne) otyłości u człowieka oraz sposoby jej profilaktyki,
- przedstawia znaczenie badań diagnostycznych (gastroskopia, kolonoskopia, USG, próby wątrobowe, badania krwi i kału) w profilaktyce i leczeniu chorób układu pokarmowego, w tym raka żołądka, raka jelita grubego, zespołów złego wchłaniania, choroba Crohna.
Odporność. Uczeń:
- rozróżnia odporność wrodzoną (nieswoistą) i nabytą (swoistą) oraz komórkową i humoralną,
- opisuje sposoby nabywania odporności swoistej (czynny i bierny),
- przedstawia narządy i komórki układu odpornościowego człowieka,
- przedstawia rolę mediatorów układu odpornościowego w reakcji odpornościowej (białka ostrej fazy, cytokiny),
- wyjaśnia, na czym polega zgodność tkankowa i przedstawia jej znaczenie w transplantologii,
- wyjaśnia istotę konfliktu serologicznego i przedstawia znaczenie podawania przeciwciał anty-Rh,
- analizuje zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego (nadmierna i osłabiona odpowiedź immunologiczna) oraz podaje sytuacje wymagające immunosupresji (przeszczepy, alergie, choroby autoimmunologiczne).
Wymiana gazowa i krążenie. Uczeń:
- przedstawia warunki umożliwiające i ułatwiające dyfuzję gazów przez powierzchnie wymiany gazowej,
- wykazuje związek lokalizacji (wewnętrzna i zewnętrzna) i budowy powierzchni wymiany gazowej ze środowiskiem życia,
- podaje przykłady narządów wymiany gazowej, wskazując grupy zwierząt, u których występują,
- porównuje, określając tendencje ewolucyjne, budowę płuc gromad kręgowców,
- wyjaśnia mechanizm wymiany gazowej w skrzelach, uwzględniając mechanizm przeciwprądowy,
- wyjaśnia mechanizm wentylacji płuc u płazów, gadów, ptaków i ssaków,
- wykazuje związek między budową i funkcją elementów układu oddechowego człowieka,
- opisuje wymianę gazową w tkankach i płucach, uwzględniając powinowactwo hemoglobiny do tlenu w różnych warunkach pH i temperatury krwi oraz ciśnienia parcjalnego tlenu w środowisku zewnętrznym; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące różnice w zawartości dwutlenku węgla w powietrzu wdychanym i wydychanym,
- analizuje wpływ czynników zewnętrznych na funkcjonowanie układu oddechowego (tlenek węgla, pyłowe zanieczyszczenie powietrza, dym tytoniowy, smog),
- przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu oddechowego (RTG klatki piersiowej, spirometria, bronchoskopia),
- przedstawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych,
- wyjaśnia na podstawie schematu proces krzepnięcia krwi,
- przedstawia rodzaje układów krążenia u zwierząt (otwarte, zamknięte) oraz wykazuje związek między budową układu krążenia i jego funkcją u poznanych grup zwierząt,
- wykazuje związek między budową i funkcją naczyń krwionośnych,
- porównuje, określając tendencje ewolucyjne, budowę serc gromad kręgowców,
- przedstawia budowę serca człowieka oraz krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym,
- przedstawia automatyzm pracy serca,
- wykazuje związek między stylem życia i chorobami układu krążenia (miażdżyca, zawał mięśnia sercowego, choroba wieńcowa serca, nadciśnienie tętnicze, udar, żylaki); przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu krążenia (EKG, USG serca, angiokardiografia, badanie Holtera, pomiar ciśnienia tętniczego, badania krwi),
- przedstawia funkcje elementów układu limfatycznego i przedstawia rolę limfy.
Wydalanie i osmoregulacja. Uczeń:
- wykazuje konieczność regulacji osmotycznej u zwierząt żyjących w różnych środowiskach,
- przedstawia istotę procesu wydalania oraz wymienia substancje, które są wydalane z organizmu,
- wykazuje związek między środowiskiem życia zwierząt i rodzajem wydalanego azotowego produktu przemiany materii,
- przedstawia układy wydalnicze zwierząt i określa tendencje ewolucyjne w budowie kanalików wydalniczych,
- analizuje, na podstawie schematu, przebieg cyklu mocznikowego oraz wyróżnia substraty i produkty tego procesu,
- przedstawia związek między budową i funkcją narządów układu moczowego człowieka,
- przedstawia proces tworzenia moczu u człowieka oraz wyjaśnia znaczenie regulacji hormonalnej w tym procesie,
- analizuje znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu moczowego (badania moczu, USG jamy brzusznej, urografia),
- przedstawia dializę jako metodę postępowania medycznego przy niewydolności nerek.
Regulacja hormonalna. Uczeń:
- przedstawia chemiczne zróżnicowanie cząsteczek sygnałowych występujących u zwierząt,
- wyjaśnia, w jaki sposób hormony steroidowe i niesteroidowe (pochodne aminokwasów i peptydowe) regulują czynności komórek docelowych,
- podaje lokalizacje gruczołów dokrewnych człowieka i wymienia hormony przez nie produkowane,
- wyjaśnia, w jaki sposób koordynowana jest aktywność układów hormonalnego i nerwowego (nadrzędna rola podwzgórza i przysadki),
- wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego na osi podwzgórze – przysadka – gruczoł (hormony tarczycy, kory nadnerczy i gonad),
- przedstawia antagonistyczne działanie hormonów na przykładzie regulacji poziomu glukozy i wapnia we krwi,
- wyjaśnia rolę hormonów w reakcji na stres u człowieka,
- przedstawia rolę hormonów w regulacji wzrostu, tempa metabolizmu i rytmu dobowego,
- przedstawia rolę hormonów tkankowych na przykładzie gastryny, erytropoetyny i histaminy,
- określa skutki niedoczynności i nadczynności gruczołów dokrewnych.
Regulacja nerwowa. Uczeń:
- analizuje budowę układu nerwowego zwierząt bezkręgowych, wykazując związek między rozwojem tego układu i złożonością budowy zwierzęcia,
- przedstawia tendencje zmian w budowie mózgu kręgowców,
- wyjaśnia istotę powstawania i przewodzenia impulsu nerwowego; wykazuje związek między budową neuronu a przewodzeniem impulsu nerwowego,
- przedstawia działanie synapsy chemicznej, uwzględniając rolę przekaźników chemicznych; podaje przykłady tych neuroprzekaźników,
- przedstawia drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym,
- porównuje rodzaje odruchów i przedstawia rolę odruchów warunkowych w procesie uczenia się,
- przedstawia budowę i funkcje mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów człowieka,
- przedstawia rolę autonomicznego układu nerwowego w utrzymaniu homeostazy oraz podaje lokalizacje ośrodków tego układu,
- wyróżnia rodzaje receptorów u zwierząt ze względu na rodzaj odbieranego bodźca,
- wykazuje związek pomiędzy lokalizacją receptorów w organizmie człowieka a pełnioną funkcją,
- przedstawia budowę oraz działanie oka i ucha człowieka; omawia podstawowe zasady higieny wzroku i słuchu,
- przedstawia budowę i rolę zmysłu smaku i węchu,
- wykazuje biologiczne znaczenie snu,
- wyjaśnia wpływ substancji psychoaktywnych, w tym dopalaczy, na funkcjonowanie organizmu,
- przedstawia wybrane choroby układu nerwowego (depresja, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, schizofrenia) oraz znaczenie ich wczesnej diagnostyki dla ograniczenia społecznych skutków tych chorób.
Poruszanie się. Uczeń:
- przedstawia związek między środowiskiem życia a sposobem poruszania się,
- rozróżnia rodzaje ruchu zwierząt (rzęskowy, mięśniowy),
- analizuje współdziałanie mięśni z różnymi typami szkieletu (hydrauliczny, zewnętrzny, wewnętrzny),
- analizuje budowę szkieletu wewnętrznego (na schemacie, modelu, fotografii) jako wyraz adaptacji do środowiska i trybu życia,
- opisuje współdziałanie mięśni, ścięgien, stawów i kości w ruchu człowieka;
- przedstawia budowę mięśnia szkieletowego (filamenty aktynowe i miozynowe, miofibrylla, włókno mięśniowe, brzusiec mięśnia),
- wyjaśnia, na podstawie schematu, molekularny mechanizm skurczu mięśnia,
- przedstawia sposoby pozyskiwania ATP niezbędnego do skurczu mięśnia,
- wykazuje znaczenie skurczu tężcowego w funkcjonowaniu układu ruchu,
- przedstawia antagonizm i współdziałanie mięśni w wykonywaniu ruchów,
- rozpoznaje rodzaje kości ze względu na ich kształt (długie, krótkie, płaskie, różnokształtne),
- rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) rodzaje połączeń kości i określa ich funkcje,
- rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) kości szkieletu osiowego, obręczy i kończyn człowieka,
- wyjaśnia wpływ odżywiania się (w tym suplementacji) i aktywności fizycznej na rozwój oraz stan kości i mięśni człowieka,
- przedstawia wpływ substancji stosowanych w dopingu na organizm człowieka.
Pokrycie ciała i termoregulacja. Uczeń:
- przedstawia różne rodzaje pokrycia ciała zwierząt i podaje ich funkcje,
- wykazuje związek między budową i funkcją skóry kręgowców,
- przedstawia przykłady sposobów regulacji temperatury ciała u zwierząt endotermicznych oraz ektotermicznych,
- przedstawia znaczenie estywacji (snu letniego) i hibernacji (snu zimowego) w funkcjonowaniu zwierząt,
- przedstawia rolę skóry w syntezie prowitaminy D; wykazuje związek nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV z procesem starzenia się skóry oraz zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób i zmian skórnych.
Rozmnażanie i rozwój. Uczeń:
- porównuje bezpłciowe i płciowe rozmnażanie zwierząt w aspekcie zmienności genetycznej,
- przedstawia na przykładzie wybranych grup zwierząt sposoby rozmnażania bezpłciowego,
- przedstawia istotę rozmnażania płciowego,
- rozróżnia zapłodnienie zewnętrzne i wewnętrzne, jajorodność, jajożyworodność i żyworodność oraz podaje przykłady grup zwierząt, u których występuje,
- wykazuje związek budowy jaja ze środowiskiem życia,
- wykazuje związek ilości żółtka w jaju z typem rozwoju u zwierząt,
- analizuje na podstawie schematu cykle rozwojowe zwierząt pasożytniczych; rozróżnia żywicieli pośrednich i ostatecznych,
- rozróżnia rozwój prosty i złożony oraz podaje przykłady zwierząt, u których występuje,
- porównuje przeobrażenie zupełne i niezupełne u owadów, uwzględniając rolę poczwarki w cyklu rozwojowym,
- wykazuje rolę hormonów (juwenilny i ekdyzon) w procesie przeobrażenia u owadów,
- porównuje na podstawie schematów etapy rozwoju zarodkowego zwierząt pierwoustych i wtóroustych,
- przedstawia rolę błon płodowych w rozwoju zarodkowym owodniowców,
- przedstawia budowę i funkcje narządów układu rozrodczego męskiego i żeńskiego człowieka,
- analizuje proces gametogenezy u człowieka i wskazuje podobieństwa oraz różnice w przebiegu powstawania gamet męskich i żeńskich,
- przedstawia przebieg cyklu menstruacyjnego, z uwzględnieniem działania hormonów przysadkowych i jajnikowych w jego regulacji,
- przedstawia rolę syntetycznych hormonów (progesteronu i estrogenów)
- w regulacji cyklu menstruacyjnego,
- przedstawia przebieg ciąży z uwzględnieniem funkcji łożyska; analizuje wpływ czynników wewnętrznych i zewnętrznych na przebieg ciąży; wyjaśnia istotę i znaczenie badań prenatalnych,
- przedstawia etapy ontogenezy człowieka, uwzględniając skutki wydłużającego się okresu starości.
Wirusy, wiroidy, priony.
Wirusy – pasożyty molekularne. Uczeń:
- przedstawia budowę wirusów jako bezkomórkowych form infekcyjnych;
- przedstawia różnorodność morfologiczną i genetyczną wirusów;
- wykazuje związek budowy wirusów ze sposobem infekowania komórek;
- porównuje cykle infekcyjne wirusów (lityczny i lizogeniczny);
- wyjaśnia mechanizm odwrotnej transkrypcji i jego znaczenie w namnażaniu retrowirusów;
- przedstawia drogi rozprzestrzeniania się i zasady profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez wirusy (wścieklizna, AIDS, Heinego-Medina, schorzenia wywołane zakażeniem HPV, grypa, odra, ospa, różyczka, świnka, WZW typu A, B i C, niektóre typy nowotworów);
- przedstawia drogi rozprzestrzeniania się chorób wirusowych zwierząt (nosówka, wścieklizna, pryszczyca) i roślin (mozaika tytoniowa, smugowatość ziemniaka) oraz ich skutki;
- przedstawia znaczenie wirusów w przyrodzie i dla człowieka.
Wiroidy i priony – swoiste czynniki infekcyjne. Uczeń:
- przedstawia wiroidy jako jednoniciowe koliste cząsteczki RNA infekujące rośliny;
- opisuje priony jako białkowe czynniki infekcyjne będące przyczyną niektórych chorób degeneracyjnych OUN (choroba Creutzfeldta-Jacoba, choroba szalonych krów BSE).
Dział VI Ekspresja informacji genetycznej w komórkach człowieka. Uczeń:
- opisuje genom komórki oraz strukturę genu;
- opisuje proces transkrypcji, z uwzględnieniem roli polimerazy RNA;
- opisuje proces obróbki potranskrypcyjnej u organizmów eukariotycznych;
- przedstawia cechy kodu genetycznego;
- opisuje proces translacji i przedstawia znaczenie modyfikacji potranslacyjnej białek;
- przedstawia istotę regulacji ekspresji genów. Przedstawia istotę regulacji ekspresji genów u organizmów eukariotycznych.
- porównuje genom komórki prokariotycznej i eukariotycznej;
- porównuje strukturę genu organizmu prokariotycznego i eukariotycznego;
- porównuje przebieg ekspresji informacji genetycznej w komórce
- prokariotycznej i eukariotycznej;
- przedstawia na przykładzie operonu laktozowego i tryptofanowego regulację
- ekspresji informacji genetycznej u organizmów prokariotycznych;
Dział VII Genetyka klasyczna.
Dziedziczenie cech. Uczeń:
- wykazuje na podstawie opisu wyników badań Hammerlinga, Griffitha, Avery’ego, Hershey’a i Chase’a znaczenie jądra komórkowego i DNA w przekazywaniu informacji genetycznej;
- przedstawia znaczenie badań Mendla w odkryciu podstawowych praw dziedziczenia cech;
- zapisuje i analizuje krzyżówki (w tym krzyżówki testowe) oraz określa prawdopodobieństwo wystąpienia określonych genotypów i fenotypów oraz stosunek fenotypowy w pokoleniach potomnych, w tym cech warunkowanych przez allele wielokrotne;
- przedstawia dziedziczenie jednogenowe, dwugenowe i wielogenowe (dominacja pełna, dominacja niepełna, kodominacja, współdziałanie dwóch lub większej liczby genów);
- przedstawia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczności Morgana;
- analizuje dziedziczenie cech sprzężonych; oblicza odległość między genami; na podstawie odległości między genami określa kolejność ich ułożenia na chromosomie;
- wyjaśnia istotę dziedziczenia pozajądrowego;
- przedstawia determinację oraz dziedziczenie płci;
- przedstawia dziedziczenie cech sprzężonych z płcią;
- analizuje rodowody i na ich podstawie ustala sposób dziedziczenia danej cechy.
Zmienność organizmów. Uczeń:
- opisuje zmienność jako różnorodność fenotypową osobników w populacji;
- przedstawia typy zmienności: środowiskowa i genetyczna (rekombinacyjna i mutacyjna);
- wyjaśnia, na przykładach, wpływ czynników środowiska na plastyczność fenotypów;
- rozróżnia ciągłą i nieciągłą zmienność cechy; wyjaśnia genetyczne podłoże tych zmienności;
- przedstawia źródła zmienności rekombinacyjnej;
- rozróżnia rodzaje mutacji genowych oraz określa ich skutki;
- rozróżnia rodzaje aberracji chromosomowych (strukturalnych i liczbowych) oraz określa ich skutki;
- określa, na podstawie analizy rodowodu lub kariotypu, podłoże genetyczne chorób człowieka (mukowiscydoza, alkaptonuria, fenyloketonuria, anemia sierpowata, albinizm, galaktozemia, pląsawica Huntingtona, hemofilia, daltonizm, dystrofia mięśniowa Duchenne'a, krzywica oporna na witaminę D3; zespół cri-du-chat i przewlekła białaczka szpikowa, zespół Klinefeltera, zespół Turnera, zespół Downa, neuropatia nerwu wzrokowego Lebera);
- wykazuje związek pomiędzy narażeniem organizmu na działanie czynników mutagennych (fizycznych, chemicznych, biologicznych) a zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób;
- przedstawia transformację nowotworową komórek jako następstwo mutacji w obrębie genów kodujących białka regulujące cykl komórkowy oraz odpowiedzialne za naprawę DNA.
VIII. Biotechnologia. Podstawy inżynierii genetycznej. Uczeń:
- rozróżnia biotechnologię tradycyjną i molekularną;
- przedstawia współczesne zastosowania metod biotechnologii tradycyjnej w przemyśle farmaceutycznym, spożywczym, rolnictwie, biodegradacji i oczyszczaniu ścieków;
- przedstawia istotę technik stosowanych w inżynierii genetycznej (elektroforeza DNA, metoda PCR, sekwencjonowanie DNA);
- przedstawia zastosowania wybranych technik inżynierii genetycznej w medycynie sądowej, kryminalistyce, diagnostyce chorób;
- wyjaśnia, czym jest organizm transgeniczny i GMO; przedstawia sposoby otrzymywania organizmów transgenicznych;
- przedstawia potencjalne korzyści i zagrożenia wynikające z zastosowania organizmów modyfikowanych genetycznie w rolnictwie, przemyśle, medycynie i badaniach naukowych; podaje przykłady produktów otrzymanych z wykorzystaniem modyfikowanych genetycznie organizmów;
- opisuje klonowanie organizmów i przedstawia znaczenie tego procesu;
- przedstawia sposoby otrzymywania i pozyskiwania komórek macierzystych oraz ich zastosowania w medycynie;
- przedstawia sytuacje, w których zasadne jest korzystanie z poradnictwa genetycznego;
- wyjaśnia istotę terapii genowej;
- przedstawia szanse i zagrożenia wynikające z zastosowań biotechnologii molekularnej;
- dyskutuje o problemach społecznych i etycznych związanych z rozwojem inżynierii genetycznej oraz formułuje własne opinie w tym zakresie.
IX. Ewolucja. Uczeń:
- przedstawia historię myśli ewolucyjnej;
- przedstawia podstawowe źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji;
- określa pokrewieństwo ewolucyjne gatunków na podstawie analizy drzewa filogenetycznego;
- przedstawia rodzaje zmienności i wykazuje znaczenie zmienności genetycznej w procesie ewolucji;
- wyjaśnia mechanizm działania doboru naturalnego i przedstawia jego rodzaje (stabilizujący, kierunkowy i różnicujący);
- wykazuje, że dzięki doborowi naturalnemu organizmy zyskują nowe cechy adaptacyjne;
- określa warunki, w jakich zachodzi dryf genetyczny;
- przedstawia przyczyny zmian częstości alleli w populacji; wyjaśnia, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji ludzkiej utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne;
- przedstawia założenia prawa Hardy’ego-Weinberga;
- stosuje równanie Hardy’ego-Weinberga do obliczenia częstości alleli, genotypów i fenotypów w populacji;
- przedstawia gatunek jako izolowaną pulę genową;
- przedstawia specjację (allopatryczną i sympatryczną) jako mechanizm powstawania gatunków;
- opisuje warunki, w jakich zachodzi radiacja adaptacyjna oraz ewolucja zbieżna;
- rozpoznaje, na podstawie opisu, schematu, rysunku, konwergencję i dywergencję;
- przedstawia hipotezy wyjaśniające najważniejsze etapy biogenezy;
- porządkuje chronologicznie wydarzenia z historii życia na Ziemi; wykazuje, że zmiany warunków środowiskowych miały wpływ na przebieg ewolucji;
- porządkuje chronologicznie formy kopalne człowiekowatych wskazując na ich cechy charakterystyczne;
- określa pokrewieństwo człowieka z innymi zwierzętami, na podstawie analizy drzewa rodowego;
- przedstawia podobieństwa między człowiekiem a innymi naczelnymi; przedstawia cechy odróżniające człowieka od małp człekokształtnych;
- analizuje różnorodne źródła informacji dotyczące ewolucji człowieka i przedstawia tendencje zmian ewolucyjnych.
Dział X. Ekologia.
Ekologia organizmów. Uczeń:
- rozróżnia czynniki biotyczne i abiotyczne oddziałujące na organizmy;
- przedstawia elementy niszy ekologicznej organizmu; rozróżnia niszę ekologiczną od siedliska;
- wyjaśnia, czym jest tolerancja ekologiczna; planuje i przeprowadza doświadczenie mające na celu zbadanie zakresu tolerancji ekologicznej w odniesieniu do wybranego czynnika środowiska;
- wykazuje znaczenie organizmów o wąskim zakresie tolerancji ekologicznej w bioindykacji;
- określa środowisko życia organizmu na podstawie jego tolerancji ekologicznej na określony czynnik;
- przedstawia adaptacje roślin różnych form ekologicznych do siedlisk życia.
Ekologia populacji. Uczeń:
- przedstawia istotę teorii metapopulacji oraz określa znaczenie migracji w przepływie genów dla przetrwania gatunku w środowisku;
- charakteryzuje populację, określając jej cechy (liczebność, zagęszczenie, struktura przestrzenna, wiekowa i płciowa); dokonuje obserwacji cech populacji wybranego gatunku;
- przewiduje zmiany liczebności populacji, dysponując danymi o jej liczebności, rozrodczości, śmiertelności i migracjach osobników;
- opisuje modele wzrostu liczebności populacji.
Ekologia ekosystemu. Ochrona i gospodarka ekosystemami. Uczeń:
- wyjaśnia znaczenie zależności nieantagonistycznych (mutualizm obligatoryjny i fakultatywny, komensalizm) w ekosystemie i podaje ich przykłady;
- przedstawia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej;
- planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące oddziaływania antagonistyczne między osobnikami wybranych gatunków;
- wyjaśnia zmiany liczebności populacji w układzie zjadający i zjadany;
- przedstawia adaptacje drapieżników, pasożytów i roślinożerców do zdobywania pokarmu;
- przedstawia adaptacje obronne ofiar drapieżników, żywicieli pasożytów oraz zjadanych roślin;
- określa zależności pokarmowe w ekosystemie na podstawie analizy fragmentów sieci pokarmowych; przedstawia zależności pokarmowe w biocenozie w postaci łańcuchów pokarmowych;
- wyjaśnia przepływ energii i obieg materii w ekosystemie;
- opisuje obieg węgla i azotu w przyrodzie, wykazując rolę różnych grup organizmów w tych obiegach;
- przedstawia sukcesję jako proces przemiany ekosystemu w czasie skutkujący bogaceniem się układu w węgiel i azot oraz zmianą składu gatunkowego; rozróżnia sukcesję pierwotną i wtórną.
XI. Różnorodność biologiczna, jej zagrożenia i ochrona. Uczeń:
- przedstawia typy różnorodności biologicznej: genetyczną, gatunkową i ekosystemową;
- wymienia główne czynniki geograficzne kształtujące różnorodność gatunkową i ekosystemową Ziemi (klimat, ukształtowanie powierzchni); podaje przykłady miejsc charakteryzujących się szczególnym bogactwem gatunkowym; wykazuje związek pomiędzy rozmieszczeniem biomów a warunkami klimatycznymi na kuli ziemskiej;
- wykazuje wpływ działalności człowieka (intensyfikacji rolnictwa, urbanizacji, industrializacji, rozwoju komunikacji i turystyki) na różnorodność biologiczną;
- wykazuje wpływ działalności człowieka na różnorodność biologiczną;
- wyjaśnia znaczenie restytucji i reintrodukcji gatunków dla zachowania różnorodności biologicznej; podaje przykłady restytuowanych gatunków;
- uzasadnia konieczność zachowania tradycyjnych odmian roślin i tradycyjnych ras zwierząt dla zachowania różnorodności genetycznej;
- uzasadnia konieczność stosowania różnych form ochrony przyrody, w tym Natura 2000;
- uzasadnia konieczność współpracy międzynarodowej (CITES, Konwencja o Różnorodności Biologicznej, Agenda 21) dla ochrony różnorodności biologicznej;
- przedstawia istotę zrównoważonego rozwoju.